Damian Zieliński
O Batalionie Średzkim
Formowanie oddziałów powstańczych w Środzie oraz ich uczestnictwo w walkach z zaborcą było możliwe dzięki społecznemu wsparciu oraz dobrze współpracujących z sobą Rady Robotników i Żołnierzy oraz Rady Ludowej. Przejęły one władzę i obsadziły swoimi ludźmi wiele kluczowych stanowisk wojskowych i cywilnych. W listopadzie 1918 roku powołały Republikę Średzką, która podjęła inicjatywę zorganizowania powstańczych oddziałów wojskowych. Na szczególne podkreślenie zasługuje działalność Rady Żołnierzy w pozyskiwaniu dla nich broni i amunicji. W skład powoływanych oddziałów weszli głównie żołnierze powracający z różnych frontów I wojny światowej, a także ukrywający się dezerterzy z wojska pruskiego. Dla Średzian bezpośrednim impulsem do ich tworzenia była wiadomość o wybuchu w Poznaniu 27 grudnia 1918 roku powstania, przeciwko pruskiemu zaborcy. Już w dniu następnym, 28 grudnia 1918 roku spontanicznie zorganizowali 1. Kompanię Średzką, która jeszcze tego samego dnia, po zaprzysiężeniu w kolegiacie, pojechała do Poznania na pomoc walczącym powstańcom.
Równocześnie przystąpiono prawie natychmiast do sformowania kolejnego oddziału– Batalionu Średzkiego. W skrócie nazywany jest również baonem średzkim. W jego skład weszły 4 kompanie. Były formowane od początku miesiąca stycznia 1919 roku, prawie do końca powstania (rozejmu w Trewirze). Urządzanie zaplecza dla batalionu średzkiego podjęto zaraz po wejściu 1. Kompanii Średzkiej do akcji zbrojnej. Prace te powierzono ppor. Januszowi Milewskiemu, dzierżawcy majątku Jarosławiec. Adiutantem batalionu został sierż. Edmund Bembnista, który kierował również komendą uzupełnień w Środzie.
Dowództwo Główne w Poznaniu wydało w dniu 7 stycznia 1919 roku rozkaz dzienny nr 2, który miał przełomowe znaczenie dla przejścia od żywiołowego do zorganizowanego okresu powstania. Dokonywał podziału b. Wielkiego Księstwa Poznańskiego na okręgi wojskowe. Powiaty: średzki, wrzesiński witkowski i gnieźnieński znalazły się w II Okręgu Wojskowym, którego dowódcą został ppłk .Kazimierz Grudzielski, stacjonujący we Wrześni. Rozkaz obejmował dowodzenie wszystkimi oddziałami znajdującymi się w okręgu, a także organizowanie regularnego wojska. Tworzone oddziały ulegały przegrupowaniu w celu osiągnięcia zamierzonej przez Dowództwo Główne koncentracji sił. Również powstające kompanie batalionu średzkiego były włączane niekiedy w skład grup i innych batalionów wojsk powstańczych, walczących na różnych odcinkach powstańczego frontu. Dowództwo Główne powołało na stanowisko dowódcy batalionu średzkiego , a także komendanta wojskowego na powiat średzki i Wojskowej Komendy Uzupełnień w Środzie ppor. dr Ludwika Rządkowskiego , bezpośrednio po jego udziale 8 stycznia 1919 roku, w przegranej bitwie o Szubin.Formowanie 1. kompanii batalionu średzkiego odbyło się z inicjatywy Edmunda Bembnisty- adiutanta obwodowej komisji uzupełnień i Jana Kowalskiego – adiutanta batalionu. Na jej dowódcę powołano sierż. Stanisława Borysiaka. Jednocześnie trzeba zwrócić uwagę, że nie należy mylić tej kompanii batalionu średzkiego z 1. Kompanią Średzką dowodzoną przez ppor. Alfreda Milewskiego, która nigdy nie weszła w skład później formującego się batalionu średzkiego. Sformowana 1. kompania batalionu średzkiego liczyła 216 ludzi, w tym 121 z wszystkich prawie wsi i miast powiatu średzkiego. Walczyła na najważniejszym froncie – północnym, w łuku rzeki Noteci. Uczestniczyła w pierwszej fazie walk o Szubin. Następnie skierowano ją na kcyński pododcinek frontu. Walczyła w obronie Kcyni, Szubina i Rynarzewa. W patrolu podoficerskim do wsi Józefiny pod Nakłem zostaje ciężko ranny i wzięty do niewoli kapral Włodzimierz Miklaszewski. Przebywał w szpitalu polowym w Kcyni. Zmarł z ran 26 lutego 1919 roku. Na wniosek płk. Stanisława Taczaka pośmiertnie odznaczony został Orderem Virtutti Militari 5 kl. (nr4770). W ostatniej fazie działań bojowych do kompani dołączyło jeszcze dziewięciu ochotników z Gniezna i Janowca. Jej ostateczny stan bojowy wynosił 225 żołnierzy. Po powrocie w lutym 1919 roku 1. kompanii spod Kcyni do Środy, jej dowództwo objął aspirant oficerski Józef Wadyński, dotychczasowy dowódca plutonu kostrzyńskiego 2. kompanii batalionu średzkiego.
W tym samym czasie, na początku stycznia 1919 roku uformowano również 2. kompanię batalionu średzkiego. Pierwszym jej dowódcą mianowano ppor. Antoniego Pospieszlskiego ze Środy, a później ppor. Leona Kasprowiaka z Pięczkowa. Stan osobowy na 14 kwietnia 1919roku wynosił 206 ludzi, w tym 133 pochodziło z powiatu średzkiego, a wśród nich 23 z Zaniemyśla. Pozostali rekrutowali się głównie z powiatów: gnieźnieńskiego, witkowskiego i wrzesińskiego. Kompania walczyła 11 stycznia 1919 roku na froncie północnym, w zwycięskiej bitwie o Szubin. Stanowiąc lewe skrzydło natarcia polskiego zdobyła najpierw Szubińską Wieś, a następnie wraz z kompanią nakielsko-wrzesińską dworzec kolejowy w Szubinie. W czasie tych walk poległo z 2. kompanii 3 powstańców: Tadeusz Stepczyński z Zaniemyśla, Bernard Kozłowski z Czerlejna i Stanisław Krotofil z Dierżnicy. Pięciu powstańców odniosło ciężkie rany.
W dniu 12 stycznia 1919 roku 2. kompania obsadziła miasteczko Rynarzewo nad Notecią, stanowiące ważny punkt strategiczny na froncie północnym. Pozostała tutaj aż do 23 stycznia. W dniu 24 stycznia powróciła do Środy, gdzie została uzupełniona plutonem zaniemyskim pod dowództwem sierż. Władysława Strobla, a następnie w Poznaniu plutonem kostrzyńskim pod dowództwem aspiranta oficerskiego Józefa Wadyńskiego z Andrzejewa. Pluton ten liczył pierwotnie 61 osób. Uzupełnioną kompanię najpierw skierowano 31 stycznia pod Szubin, a 1 lutego pod Kcynię. Stąd skierowano ją ponownie pod Szubin. Następnego dnia przemieściła się do Kcyni, gdzie 3 lutego wzięła udział w przeciwnatarciu na linii Szczepice – Suchoręcz – Elizewo. Akcją kierował dowódca odcinka por. Konrad Golniewicz. W walkach w tym rejonie 2. kompania batalionu średzkiego zdobyła 7 dział, 6 ckm, dużą ilość amunicji, tabor artyleryjski i 2 kuchnie polowe. Pod Szczypicami w powiecie szubińskim polegli 3 lutego 1919 roku: Leon Dembiński z Pigłowic i Leon Hachulski z Śniecisk. W dniu 7 lutego 2 kompania wyruszyła w kierunku Nakła nad Notecią i wzięła udział w natarciu na wsie Studzienki i Sipory. Podczas walk o Studzienki wyróżnił się pluton kostrzyński, który zaszedł Niemców od tyłu i zlikwidował ich linię bojową. Pluton jednak stracił trzech powstańców, polegli: Władysław Małecki, Franciszek Nowak i Stanisław Drażdżyński. Poległ również Wincenty Siwek z Marianowa. Kilku powstańców odniosło rany. Niemcy w tych walkach ponieśli duże straty. Dzięki waleczności powstańców na tych odcinkach, ofensywa niemiecka na froncie północnym została zatrzymana. Kompania zajęła stanowiska nad Notecią w ramach batalionu kcyńskiego. W drugiej połowie lutego powróciła do Środy na tygodniowy odpoczynek.
W czasie, kiedy 2. kompania batalionu średzkiego toczyła walkę na froncie północnym – w łuku Noteci, komenda batalionu organizowała 3. kompanię. Na jej dowódcę powołano Nikodema Dykczaka ze Środy, późniejszego burmistrza Borka. Kompania wyruszyła na front pod Nakło 4 lutego 1919 roku, zajmując dwa dni później pozycję pod Smogólcem. Stąd nazajutrz zaatakowała pozycje niemieckie pod Mieczkowem. Została jednak zmuszona do odwrotu. Ponownie zaatakowała 10 lutego pod Mieczkowem i Zamczyskiem, zdobywając te miejscowości. W dniu 21 lutego kompania zajęła wsie: Lipę i Nowy Dwór, dwóch żołnierzy zostało rannych. Na wywalczonej pozycji kompania pozostawała aż do 3 kwietnia. W tym dniu zajęła miejscowość Paterek pod Nakłem, nad Notecią.
Dla osiągnięcia pełnego etatu bojowego batalionu, sformowano jeszcze 4. kompanię pod dowództwem Ignacego Nowaka . Liczyła 100 powstańców, głównie rzemieślników. Na front północny dotarła 18 lutego 1919 roku. Zajęła pozycję na odcinku Ludwikowo – Paterek. Broniła tego odcinka przed atakami Niemców, którzy mimo zawarcia 16 lutego 1919 roku zawieszenia broni, na mocy układu trewirskiego, systematycznie je łamali. Podejmowali kroki zaczepne na całej linii frontu, który nadal rozbrzmiewał odgłosami walki. Wśród poległych po rozejmie byli również powstańcy z Ziemi Średzkiej. Posterunek wojsk powstańczych w Paterku został 1 kwietnia 1919 roku zaatakowany przez Niemców i obrzucony granatami. Jego polscy obrońcy zginęli. Wśród nich był Józef Chałupka z Markowic, który poległ zmasakrowany 18 ranami. W niemieckim ataku 29 kwietnia 1919 roku poległ pod Radwankami, w powiecie chodzieskim Józef Tomaszewski z Chwałkowa , powstaniec 1. kompanii baonu średzkiego. Po nich polegli jeszcze: Ignacy Skotarczak z Markowic, Wincenty Grześkowiak, Maksymilian Koschel z Zaniemyśla, Stanisław Paluszkiewicz z Lubońca, Kazimierz Smolarek z Murzynowa Leśnego, Kazimierz Szczepaniak z Chłapowa, Józef Szymanowski z Kostrzyna.
Od połowy stycznia 1919 roku, z momentem przybycia do Poznania gen. Józefa Dowbora-Muśnickiego, podjęto reorganizację powstańczego wojska. Rozpoczęto formowanie regularnej armii – Wojsk Wielkopolskich, używany był również termin – Armia Wielkopolska. Pierwszą formacją, którą zaczęto organizować była piechota. Dotychczas istniejące oddziały regionalne starano się zachować w całości. Równocześnie zaprzestano stosowania dotychczasowych nazw oddziałów, wprowadzając ich nową numerację. W dniu 6 marca 1919 roku stworzono 2. Dywizję Strzelców Wielkopolskich w skład której weszły 5,6,7i 8 pułk. Batalion Średzki został przemianowany na III batalion i wszedł w skład 8. pułku tej dywizji. W historii Powstania Wielkopolskiego pozostał jego znaczący udział w krwawych walkach na froncie północnym.
Literatura
Ludwik Gomolec: Wkład Ziemi Średzkiej w zwycięstwo Powstania Wielkopolskiego 1918-1919, Średzki Kwartalnik Kulturalny nr 5(47) z 2008 r.
Ludwik Gomolec: Pod zaborem pruskim 1793-1918(w): Dzieje Środy Wielkopolskiej i jej regionu, praca zbiorowa pod red. S. Nawrockiego, Środa Wlkp. 1990,
Marek Rezler: Powstanie Wielkopolskie 1918-1919. Spojrzenie po 90 latach, Poznań 2008,
Ludwik Rządkowski: Udział 2-giej kompanii średzkiej w boju pod Kcynią (3.II 1919), (w): Rocznik Weteranów Powstań Narodowych RP 1918/19 w Poznaniu, Poznań 1935
Danuta Wojcięgowska, Bogdan Jarosz: Uczestnicy Powstania Wielkopolskiego 1918-1919 z ówczesnych granic powiatu średzkiego, Dominowo 2017